Bilim ve felsefe, insanlığın bilgiye olan açlığını doyurmak için birlikte çalışan iki yol arkadaşıdır. Bilim, sistematik gözlem, deney ve akıl yürütme yoluyla elde edilen bilgilerin bütünüdür. Felsefe ise en yalın tanımıyla doğa, insan ve toplum üzerine akıl yoluyla derinlemesine düşünmektir.
Tanımından da anlaşılacağı üzere evreni, doğayı, insanı ve –sosyal- olayları anlamaya yönelik yapılan çalışmalar bilimsel yöntemlerle yürütülür.Her ne kadar birbirinden farklı yöntemler kullansalar da, ikisinin de ortak bir hedefleri vardır: Evrene ve varoluşa dair gerçeği anlamak ve anlamlandırmak. Peki, bilim ve felsefenin bu derin ilişkisi, tarihte ve günümüzde nasıl şekillenmiştir? Gelin birlikte göz atalım.
Felsefe, bilimin doğduğu zemin olarak kabul edilir. Diğer bir ifadeyle felsefi düşünce bilimin anasıdır diyebiliriz. Antik Yunan’da filozoflar, doğayı anlamaya çalışırken sistematik düşüncenin temellerini atmışlardır. Bu nedenledir ki Yunan felsefesi diğer medeniyetlerin düşünsel ve mistik düşüncelerinin üzerinde bir yerde konumlanmıştır.
Thales, Anaksimandros ve Anaksimenes gibi erken dönem düşünürler, evrenin temel maddesini sorgulamış ve bu süreçte felsefi tartışmalarla bilimin ilk adımlarını atmışlardır. Aristoteles hem bir filozof hem de bir bilim insanı olarak, bilimsel düşüncenin metodolojisini şekillendiren isimlerden biri olmuştur. Örneğin “Dört neden” kavramı, Aristoteles’in bilimsel açıklamalarında kullandığı bir yaklaşımdır. Ona göre, bir şeyin tam olarak anlaşılması için dört farklı nedenin bilinmesi gerekir: maddi neden (şeyin neyden yapıldığı), formel neden (şeyin biçimi), etkin neden (şeyin oluşmasına neden olan etken) ve ereksel neden (şeyin amacı). Bu yaklaşımıyla Aristoteles, “Bilim, hem akıl yürütmenin hem de gözlemin ürünüdür” diyerek bilgiye ulaşmada sistematik düşüncenin önemini vurgulamıştır.
Bilim ve felsefe arasındaki bu bağ, Orta Çağ’da İslam dünyasında da önemli bir yere sahiptir. Farabi, İbn Sina ve İbn Rüşd gibi düşünürler, felsefi yaklaşımlarıyla bilime rehberlik etmiş, mantık ve metafizik arasındaki dengeyi aramışlardır. Ortaçağda Batı dünyası büyük bir karanlığın içinde yuvarlanırken doğu, felsefi düşüncenin yaygınlaşmasının da etkisiyle büyük bir atılım gerçekleştirmiş ve tarihin en parlak dönemlerinden birini yaşamıştır. Bu dönemde felsefe, bilimi anlamlandıran ve onun sınırlarını çizen bir araç olarak görülmüştür.
Modern dönemde ise bilim ve felsefe arasındaki ilişki karmaşık bir hal almıştır. Bilim, deney ve gözleme dayalı bir bilgi sistemi haline gelirken, felsefe daha soyut sorulara yönelmiştir. Ancak bu ayrım, iki alanın birbirinden kopması anlamına gelmez. Örneğin, Albert Einstein, “Felsefesiz bir bilim, yönünü kaybetmiş bir gemi gibidir,” diyerek bilimin felsefi temellerinin önemine vurgu yapmıştır. Aynı şekilde, Bertrand Russell, “Bilim, ne yapabileceğimizi; felsefe ise ne yapmamız gerektiğini öğretir,” diyerek bu iki alanın birbirini tamamladığını ifade etmiştir.
Bilim ve felsefe arasındaki ilişki, günümüzde de canlılığını korumaktadır. Bilimsel bulgular, felsefi soruları yeniden şekillendirirken, felsefe de bilimin etik ve bilgiye dair sınırlarını tartışmaya açmaktadır. Özellikle yapay zeka, genetik mühendisliği ve iklim değişikliği gibi modern meselelerde, bu iki alan arasındaki diyalog hayati bir önem taşımaktadır. Carl Sagan’ın şu sözleri bu noktada rehber niteliğindedir: “Bilim, yalnızca bilmek değildir; aynı zamanda bilginin nasıl kullanılacağına dair bir sorumluluktur.”
Sonuç olarak, bilim ve felsefe, insanlık için birer bilgi kaynağı olmanın ötesinde, birbirini besleyen ve geliştiren iki disiplindir. Özellikle teknolojinin belki de insanoğlunu yok edebilecek bir potansiyele sahip olacak bir şekilde geliştiği bu dijital çağda felsefeye her zamankinden fazla ihtiyacımız olacaktır. Bu anlamda felsefe, bilime ve teknolojiye insanlığın yararına kullanılması noktasında yön verme görevini üstlenecektir. Bu iki alanın işbirliği, insanlığın daha derin bir anlayışa ve daha iyi bir geleceğe ulaşması için vazgeçilmezdir.
Bir sonraki yazımda buluşmak dileğiyle… Sevgiyle kalın…
